Rromenge Problemura Pala Edukacia Ande Europa

07 November 2002

Romani-language translation of ERRC position paper “Barriers to the Education of Roma in Europe”, submitted at the United Nations Special Session on Children

Pala e Rromane čhavre dživdipe ande adivesutni Europa, egalutne edukaciake šaipe si vareso sar suno. Ande varesave thema maj but katar dopaš Rromane čhavorendar džan ande škole save si pala e mentalo henikepirime manuša (škole pala dile). Ande gasave škole Rromane čhavre našti astaren e diploma savi del len šaipe te lačhe train (dživdinen) ande demokratikano societato. Sa si kontra kodolestar sar trubul te avel: von len lengo čačipe pe edukacia thaj sikavel len sar dile sar vi retardirime. Kana kadala čhavre baron le či avel šaipe te aven lačhe edukuime, te si len lačhe butjarimaske thana thaj sra phenel o zakono ka avel len pokin sar mentalo hendikepirime manuša. Len či avel šaipe te astaren pire fundamentale čačipa thaj či avel len lengo digniteto.

Pe Rromane čhavre kerel pes segregacia katar na-Rromane čhavre ande separatne klasura vaj škole thaj utiliyil pes o modelo katar getoiyuime komunitetura vaj godolese kaj si uži rasno diskriminacia. Izoluime katar pire na-Rromane amala thaj sikadine katar bilačhe instruktora von sigo našen daradine katar anglune ekspiriance thaj thaj našti lačharen pes pala dživdipe ande jekh multikulturalo demokratia. Ande maj ekstreme kazura sar rezultato bilačhe strategiako katar autoriteto but Rromane čhavre ande Europa aresen varesavi na formalo edukacia. Gasave Rromane čhavre arakhen than ande varesave škole kaj kerel pes rasistikani tortura pe lende vaj fizikani tortura katar lenge onstruktora/sikavne vaj katar lenge na-Rromane amala godolese/vaš odi kaj ande adjivesutni Europa e Rroma si nacia savi či kamel pes thaj katar savi marel pes prasape. Maj dur zala/cerra Rromane vaj na-Rromane čhavre ka sitjuven ande škole pala Rromani kultura, xistoria vaj čhib vaj pala bari kontribuacia e Rromengi ando societato kaj train/dživdinen.

Rekomodacia Vaj So Trubul Te Kerel Pes?

Europako Rromano Čačipasko Centro gindilkaj o problemo pala sistematikano opripe kontra e Rroma thaj lengo čačipe pe edukacia našti agoril pes te na kerel pes jekh lačho školako desegregaciako programo. O ERRC dikhel kaj desegregacia naj univerzalo drabo savo šaj sastarel sa e Rromenge problemura ando fremo e edukaciako thaj kaj bi lačhe školake desegregaciako čače pharuvipa našti keren pes. Školaki desegregacia si godolese/ vaš odi fremo ande savo o ERRC dikhel drom sar kava problemo šaj phagavel pes. Amen xatjaras kaj školaki desegregacia si politika savi naštiphagavel pescivile societatoske projekturenca vaj donoreske investicienca. Segreguime edukacia si problemo savo si dur katar cikne projektura thaj šaj phagavel pes numaj themeske akcienca thaj lačhe politikane kamipasa katar e governoske agencie. Ande adjivesutni vrama čačo politikano kamipe pala školaki desegregacia ande Europa či egzistuil. Šaj phenel pes kaj varesave Centrale thaj easto Europake thema kerde koncepto pala desegregacia thaj šuvde les ande oficiale programura numaj problemo si kaj či kerda pes lengi sasti elaboracia thaj kaj naj implementuime. Maškarthemutni participaciasi importanto po drom te zurarel pes čačo buxljaripe thaj implementacia ando komplekse školake desegregaciake programura. ERRC rekomodacie Europake Governonge vi rekomodacie ando fremo desegregaciako si:

• Te ačhavel pes so maj sigo (akana) praksa te Rromane čhavore bičhalen pes ande "speciale škole" (škole pala dile);
• Te so maj sigo (akana) keren pes e aktivitetura save ka traden e Rromane čhavren te integrišin pes ande main-stream školako sistemo;
• Te buxljarel pes thaj te kerel pes implementacia pala jekh lačhi nacionalo strategiako plano pala o transfero Rromane čhavorengo andar "speciale škole" vaj "speciale klasura" ande mainstream škole khetane jekhe ažutimaske programosa.
• Te buxljarel pes thaj te kerel pes implementacia varesave akciake planosko pala desegregacia mainstream školake sistemosko;
• Te so maj lačhe dikhel pes si kerdini alokacia pala e resusura pala školako desegregaciako akciako plano thaj aver programurengo kasko areslipe si te kerel integracia Rromane čhavorengo ande školako sistemo;
• Te kerel pes anglal školako programo pala Rromane čhavore po drom te sitjuven majoritetongi čhib te so maj lačhe len than/participirin ande škola katar angluno školako djes;
• Te e školenge autoritetura keren sankcie sar;
• Kontra ekskluzia Rromane čhavorengi andar škola;
• Kontra fizikani, verbalo tortura vaj bilačho tretmano Rromane čhavorengo ande škole;
• Levelura/instance pe save e sikavne vaj školaki administracia šaj protekuin Rromane čhavre katar tortura na Rromane čhavrendarvaj levelura pe save šaj došaren pes na Rromane čhavre te kerde tortura pe Rromane čhavre;
• Te buxljarel pes thatj te kerel pes implementacia edukaciake programurengo pala Rroma te sastarel pes godo so ačhilo andar angluni vrama katar substandardo edukacia thaj na-edukacia;
• Te dikhel pes sosatr egzistuil anti-Rromano rasizmo ande Europa kade kaj ka buxljarel pes thaj implemenuil pes anti-rasizmoske curriculumura pala škole thaj anti rasizmoske kampanje pala e media. Pe sa levelura manuša save keren buti ande Europake institucie trubun te phenen sar te phagavel pes o rasizmo, diskriminacia thaj segregacia;
• Te buxljaren pes strategie pala sitjuvipe Rromane čhibaki, kulturaki thaj xistoriaki ande škole thaj te del pes šaipe te kava sitjuvel pes ande svako škola; te sitjuven pes sa e čhavre sar savi lačhi kontribucia e Rroma kerde ande societatura kaj train/dživdinen.

Diskusia: Europako Rromano Čačipasko Centrosko Gindipe Pala Edukacia Rromane Čhavorengi Ande Europa

Kotor/artiklo 26 Univerzale deklaraciako pala manušikane čačipa (1918) phenel: "Svakones si čačipe pe edukacia". O principo kaj e edukacia sar fundamentalo čačipe trubul te avel slobodo katar e diskriminacia si šuvdino ande maškarthemutno čačipe/xakaj. O artiklo/kotor 5(e)(v) maškarthemutne konvenciako pala eliminacia svakone formako rasistikane diskriminaciako (ICERD) sar egzamplo phenel: "E thema save somnisarde kadi konvencia lie pe peste obligacia te phagaven rasistikani diskriminacia ande svako forma sar vi te garantuin šašipe svakonese, bi diferenciako pala rasa, kolori, nacionalo vaj etnikani bučim egalutnipe anglal o zakono sar vi čačipe pe edukacia thaj treningo."

Gindosa sode si importanto e edukaciaki rola po drom te buxljarel pes vaj te avel slobodo jekh manuš e diskriminacia kontra e rroma ando fremo e edukaciako si sa maj zurali ande Europa thaj kade kerel but bilačhe efektura. Rasistikani segregacia si but buxljardi ande adjivesutno Europako edukaciako sistemo. Godo so maj but dukhavel e Rromen ande Europako školako sistemo si:

• Segregacia ande škole vaj klasura pala mentalo hendikepirime manuša;
• Segregacia ande telutne standardoske škole vaj klasura ande mainstream edukaciako sistemo;
• Segregacia ande škole kaj šuven pes numaj Rromane čhavre "Rromane geto škole";
• Ekskluzia katar školako sistemo;
• Tortura ande škola.

Segregacia Ande "Speciale škole" Vaj Speciale "Klasura" Pala Mentalo Hendikipirime Manuša

Specialo forma pala rasistikani segregacia savi si buxljardi ande Easto thaj Centralo Europa si tradipe Rromane čhavrengo ande speciale škole vaj speciale klasura pala mentalo hendikepirime manuša.

Ande vrama kana kerda pes rodipe ande Čehikano foro Ostrava O ERRC arakhla kaj kaj si e Rromane čhavore 25 droma maj but tradine ande speciale škole deso gadže.¹ Ande elementaro škola 5% si Rromane čhavre numaj ande speciale škole džan 50% Rromane čhavrendar. Sar godo phenda o Čehikano governo 75% Rromane čhavrendar djelo ande speciale škole ande 1998/1999 berš maj but katar opaš participantura speciale školengo sesa Rroma.²Naj indikacia kaj pharuda pes e situacia ande trin beršengo periodo kana O ERRC lia te kerel rodipe pala e Rromani situacia ando edukaciako sistemo Čehikane themesko.³ O Čehikano autoriteto/barederipe butivar phenda kaj ka nevljarel pes o edukaciako sistemo numaj dži akana sa si sar vi maj anglal, o sistemo si segreguime.

Naj numaj eČehia than kaj e Rromane čhavore bičhalen pes ande škole vaj klasura pala mentalo hendikepirime manuša. Vi ande Ungrikano them šaj dikhel pes gasavo trendo:Ando 1998-to berš kerda pes rodipe ando Borsod regiono thaj o komesari pala Etnikane thaj Minoritetonge čačipa (Minoritetongo ombdusmano) arakhla kaj 90% čhavrengo save džan ande speciale škole si Rroma.⁴ E Rromane šhavre si segreguime ande speciale škole thaj klasura vi ande Romania⁷. Nacionalo statistika pala o numbri Rromane čhavorengo save džan ande gasave škole thaj klasura našti oficielo dikhen pes. Ando foro Kluž-Napoca ande škola pala mentalo hendikirime bešen 200 čhavre thaj sar phenen varesave manuša 70% si Rromane čhavre.⁵ Maj baro pučipe pala školake autoritetura/barederipa si dal e Rromane čhavre trubun te džan ande speciale škole vaj ande speciale klasura. Europake Rromane Čačipaske Centro si but dokumentura pala kazura ande save školake barederipa vadži/inke jekhvar lie te resortuin e Rromane čhavren ande speciale škole vaj klasura pal e čhavre či sikade varesavo hendikepo numaj vaš odi/godolese kaj si Rroma vaj kaj o sikavno/instruktori ši džanel so te kerel lenca.

Ande relacia pala kava so si ramosardino opre e Rromane čhavreb si but reprezentuime ande speciale škole ande: Bulgaria, Kroacia, Polandia, Serbia thaj Montenegro, Slovakia thaj Slovenia. Ande Slovakia maj but katar opaš Rromane studentongi populacia džal ande speciale škole pala mentalo hendikepirime.⁶Sar arakhla o Fondo pala Putardo Societato, ande Bulgaria, majoriteto katar 19,000 studentura ande 130 Bulgariake škole save si mentalo nasvale si Rroma.⁷

Presia pe dada thaj deja te bičhalen lenge čhavre ande speciale škople si zurali. Jekh Rromni andar Čehia, rajni Z.L. phenda e Europake Rromane Čačipaske Centroske kaj e škola kamla/probisarda latar te somnil o lil ande savesa kamle te bičhalen lake čheja ande škola pala mentalo hendikepirime:

Murre čheja si dešutrin berša. Voj si ando eftato klaso. Duj berša maj anglal akharde man thaj phende "Amen andam decizji kaj voj trubul te džal ande specialo škola. Šaj aves that somnis e lila?" Me phendem "Na me či kamav te voj džal ande aver škola". Von phende "Akna trubul/musaj te džal amen bičhaldam sa lake lila ande specialo škola". Me gelem thaj sasa man bare problemura te iriv kodola lila. Me vadži/inke či xatjarav godo. Von či phende mange sostar kamle te murri čhej kade sigo pharuvel e škola.⁸

E psihologura thaj aver školake barederipa/autoritetura ande Čehikani republika thon/šuven e daden thaj e dejan telal presia, e psihologura keren evaluacia pala čhavre areslimasa te traden len ande speciale škole pala mentalo hendikepirime. Sar phenen e Čehikane psiohologura:

E psihologura vaj e profesora/sikavne ka phenen e dadenge thaj dejange: "Tire čhavre naj lačhe rezultatura ande fundoni škola: tu san pe amari rig?" O barederipe/autoriteto atoska ka phenel "Atoska tire čhavrese ka avel maj lačhe ande specialo škola?" Thaj e dada thaj e deja aven pe lengi rig bi gindosko kaj ande godo momento von bičhalen pire čhavren ande speciale škole pala mentalo hendikepirime. Thaj kade džal e konverzacia maškar autoritetura pe jekh rig thaj dada thaj deja pe aver rig.⁹

Pe varesave levelura "speciale škole" pala mentalo hendikepirime manuša keren regrutacia rromane čhavorengi vi godolese kaj si len problemo e budžetosa thaj te si len maj but studentura ka avel len maj bare love. Jekh profesori savo maj anglal butjarisarda ande gasave škole phenda e ERRC-ese sar e školake administratora kerede regrutacia Rromane čhavorengi pala e dilengi škola (škola pala mentalo nasvale manuša):

O vice direktori e školako phenda mange te džav kaj doktora ande kava regiono thaj te dikhav sode/gatji Rromane čhavrendar ka pheren ande godo berš 6 berša. Kava vice direktori kamla mandar te kerav jekh lil gasave Rromane čhavorengo areslimasa te sa von šaj aven tradime ande amari specialo škola. Voj trada man vi te džav ande rromane familie thaj rte kamav lendar te lenge čhave šaj aven tradine ande gasave škole.¹⁰

Dži kaj si e participacia Rromane čhavorengi ande speciale edukaciake programura vareso relativo lokhes, ando regiono, reintegracia andar speciale klasura vaj speciale škole ande regulare klasura vaj škole si, šaj phenel pes, oprime thaj ande praksa naj šaipe pala kava. O konflikto pala intereso, sar o kamipe speciale školake administratorengo te avel len so maj but studentura ande speciale klasura vaj speciale škole po drom te avel len love, sajekh opril e autoriteoren te keren decizji savo si lačho maj anglal pala e čhavre. Varesave školake direktora či kamen te muken te e rromane šhavre džan andar speciale klasura ande normale klasura. Ande praksa, numaj cikno numbri Rromane čhavorengo djelo andar speciale klasura vaj škole ande normale klasura thaj pe aver rig naj varesavo indepedanto monitoringo savo šaj dikhel trubun vaj na e čhavre save džan ande speciale škole te džan ande kodole škole vaj ande normale.

Baro numbri Rromane čhavorengo ande škole pala mentalo hendikepirime kerel pe trin riga doš: rasaki segregacia, substandardo edukacia thaj ladž kaj si vareko mentalo hendikepirime thaj sa akava si but phares e Rromenge. Sar o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura andar e Organizacia pala sekuritato thaj ko-operacia ande Europa na dumut phenda: "Patjav kaj si kadale na legale sankcie kontra e Rroma maj baro bilašhipe e Rromenge deso o fenomeno pala tradipe Rromane čhavorengo ande speciale škole, ande škole pala mentalo hendikepirime manuša." Vi paša godo kaj e Rromane šhavorenge del pes substandardo edukacia, kaj opril len te baron thaj buxljaren pes sar lačhe manušao efekto si vi godo kaj kerel pes vi diskvalifikacia e rromane čhavorengi katar lethanipe/participacia ande maškarutne thaj bare škole sar vi profesionale institucie.¹¹

Segregacia Ande šerutne/Mainstream škole

Vi kana e Rromane čhavre sitjuven ande normale škole von si segreguime ande speciale klasura thaj ande varesave kazura ande speciale khera. E Rromane čhavre ande segreguime klasura si sitjarde ande relacia pala jekh "regulišime edukaciako programo" savo naj kerdino te del egalutni edukacia sar avere studentonen. E Rromane čhavre ande gasave škole si sajekh sajekh segreguime katar pire na-Romane amala ande lengi sasti školaki kariera. Efekto gasave školake sistemosko si ekskluzia e Rromengi katar egalutni edukacia.

Ande Kroacia majoriteto Rromane čhavorengo ande maj cikne škole si šuvdine/thodine ande substandarde segreguime klasura. Europake Rromane Čačipaske Centrosko rodipe ande Kroacia (čhon, maj, 2001-to berš) arakhla kaj and Medjumurje regiono katar pandž škole ande štar si kerdine speciale klasura pala e Rromane čhavore. Sar phenen e informacie andar Medjumurje Regionosko departmano pala Edukacia, Kultura thaj Sport thaj Tehnikani Edukacia katar 865 Rromane čhavora save džan ande dešuduj škole ando Medjumurje regiono, 511 čhavre sitjarde thaj gjele ande speciale klasura ande 200/2001-to školako beršesko periodo.¹² Gasavo modelo pala školaki segregacia vi ande aver Kroaciake forura, regionura. Sar egzamplo ando 2001-to berš Kroaciako ombdusmano krisisarda segregacia Ropmane čhavorengi ande Varaždinesko Regionoske škole. Vov alavarisarda gasave škole "apartheid".¹³

Autoritetura/barederipa ande Romania segreguisarde e Rromane čhavren ande speciale klasura ando fremo školake sistemosko, lokhes pe etnikani baza.¹⁴ O ERRC džanel vi pala e kazura ande save e familia na-Rromane čhevorengi vazde glaso kontra šaipasko te lenge čhavre an khetane ande škole e Rromane čhavrenca. Gasave kazura sesa vi ande varesave xurdelina/kindergaten ande Romania. Sar egzamplo, ande Mangalia, sar phenen e lokale aktivistura, familia na Rromane čhavorengi konstanto trada e autoriteto/šerutne manušen andar e xurdelin/kindergarten kaj ka thon/šuven pire čhavren ande aver xurdelina te von akcptuin e Rromane čhavren te len than ande godo xurdelin.Gasave problemura trade e šerutne manušen te gindin pala varesavo aver šaipe pala Rromane čhavore.¹⁵

Ande Ungrikano them si indikacie kaj e Rroma keren 81.2 procentura katar e studentura save džan ande "catč-up" klasura sar phenen vi e rodipa save kerda o Instituto pala Edukaciako rodipe.¹⁶ Školake autoriteturen/barederipen si intereso te keren kadala catč-up klasura godolese kaj šaj astaren lovengo ažutipe pala minoritetura sar phenel o zakono andar 1993-to berš. Numaj čačes kadala klasura si substandarde, e čhavren den bilačhi/čorri edukacia, gasave škole kaj džan e Rrpmane čhavre si ande segreguime foroske thana. But Rromane čhavre save džan ande gasave klasura čikana našti astaren lačhi edukaciathaj našti keren participacia ande normalo školako sistemo. Von agorin pire škole ande gasavo (separatno) školako sistemo butivar džan numaj dži kaj 5-to klaso. Ande 1999-to berš ande piro beršesko raporto e Hungariako Mineritetongo Ombdusmano phenda: "Te ažutil pes o školako sistemo si numaj korro-drom thaj pe bibaxt maj but Rromane čhavre si tradine pe kava drom". Vov kamla te phenel kaj o ažutipe školake sistemosko si jekh specialo forma pala rasikani diskriminacia kontra e Rroma savi vazdel opre segregacia thaj jekh suptilo separacia.¹⁷ Gasavi praksa pe bibaxt vadži naj ačhadini.O rodipe Minoritetonge Ombdusmanesko andar 2002-to berš sikada kaj e Rromane studentura andar Verpelt maj cikni škola, Heves Regiono, džan ande speciale klasura katar maj angluno školako berš bi pučipasko e familia kamel vaj na te lengo čhavro džal ande speciale klasura.¹⁸

E gadže andar Espanja kerde jekh civilo akcia po drom te oprin numbri e Rromane čhavorengo save džan ande škola. E akcia kerda rezultato kade kaj sas kerdini jekh efektivo segregacia Rromane čhavorengi ande školako sistemo. Po 14-to Aprili, 2000-to berš e familia katar 633 studentura andar San Juan Bosco škola, Espanjako foro Barkaldo prtestuisarde kontra 3 Rromane čhavre save trubusarde te len than ande opre ramosardini škola. E čhavren naj sas škola katar 31-to Marto 2000-to berš kana e škola kaj von sitjarde sasa phandini. Po 10-to Majo 2000-to berš e čhavre djele ande San Juan Bosco škola numaj lenge gadžikane amala naj sesa gothe. E Rromane čhavrenca khetane djelo o rajo Jesos Gimenez katar e asociacia savi akharel pes Initiative Gitana, e prfesorenca andar e škola thaj e policajcurenca/šingalenca dži kaj e familia gadžikane studentorengo kerda protesto pe ulica. Gadžikane dada thaj deja kerde protesto anglal e škola. O lokalo autoriteto šuvda/thoda kava problemo anglal distriktosko krisi pala terne manuša savo phenda gadžikane dadengethaj dejange kaj ka keren kegalo akcia te von ši kamen te bičhalen pire čhavren ande škola. Maj palal 90% gadžikane studentorengo irisarde pes ande škola po 15-to maji. Po agor e Rromane čhavre sesa tradine ande specialo klaso bi avere studentongo.¹⁹

Ande Sloveniako foro Leskovec pri Krskom, ande maj cikni škola, e Rromane čhavre katar jeto dži kaj štarto klaso džan ande separato školako kher savo si paša šerutno školako kher. Kade keren vi autoritetira ande varesave Polandiake forura save utilizin o fakto kaj egistuin vi e private školake projektura kasko areslipe si te ciknjaren numbri e Rromengo save ši džanen te ramon/lekharen vaj ginen thaj bičhalen e rromane čhavoren ande speciale klasura bi diferenciako džanen vaj na te ramon thaj te ginaven.

"Geto škole"

Pe varesave levelura e Rroma si šuvdine/thodine ande škole saven naj baro kvaliteto sar rezultato bešimaske thaneske segregaciako: geto čhavre ande geto škole. Ande gasave škole ando majoriteto si e Rromane čhavre. Gasave škole publiko phenen kaj den normalo edukacia čačipe si kaj del pes substandardo edukacia, kaj e profesoren butivar naj lačhi kvalifikacia, kaj si e pustika purane.

Ande Bulgaria, sar egzamplo geto škole si ande purane khera, butivar phagarde feljastrenca, melale. Gasave škole butivar ando trunjariko, e edukacia ši kerel pes svako djes; varesave Rromane studentura save agorisarde gasave škole phares šaj ginaven vaj ramon thaj butivar e profesoren naj gasave kvalifikacie save si vazdine opre katar o zakono.

Maj dur bilačipa save keren pes e Rromenge katar na-Rromane sitjara vazdel e segregacia Rromane čavorengi thaj vaš odi keren pes škole numaj pala Rromane čavore. Gindil pes kaj 78% Rromane čavore ande Bulgaria džan ande gasave škole.²⁰

Ande but Portugalike forura si bare getura thaj gasave kounitetura si maj but Rromane. E situacia ande gasave forura butivar si but bilači: e khera naj lače kerdine, thaj naj elektriciteto vaj saniteto. AndeRromane geturabutivar naj šaipe te tataren pes e khera kana si o ivend, saniteto vaj than kaj šaj xalaven pes e gada. Škole ande gasave komunitetura si sub/standarde (telal standardo) geto škole ande save o majoriteto si e Rromane čavre. Sar egzamplo gasave kondicie si ando foro Coimbra sar vi ande but aver komunitetura.

Segregacia kerel pes vi Rromane čavorenca ande Moldovake škole. Sar egzamplo e Rromane komunitetoski škola ande foro Sčinoasa butjarel telal phare kondicie, e sitjaren (profesoren) naj lače kvalifikacie thaj e škola butivar či kerel buti. Kadale školako tan si ande jekh Rromane familiaki avlia (bar). Kana o ERRC kerda vizita ando kava foro (decembri 2001-to berš) e škola sasa duj cikne sobe sar vi bilačo furnituro. Kadaleškola naj sas feljastra thaj kana o ERRC avilo e lila sesa šuvdine pe feljastra. E škola naj sasa tatipasko sistemo thaj ivendesa si numaj maj cerra tates deso avri. E sitjara andar kadi škola si duj na-Rromane manuša andar o foro Tibirica save agorisarde nuumaj elementaro (maj cikni škola). Ande vrama kana o ERRC djelo ande kava komuniteto e škola naj sasa putardini thaj khonik či džangla te arakhel e sitjaren. E čavre andar e škola phende kaj e sitjara aven numaj pe duj časura po pala varesave djesa či aven. Levelo džanglipasko kadale čavorengo si ande relacia kadalesa so opre ramosardam. Varesave cerra maj purane čavre či džanen te drabaren thaj te ramosaren/lekharen. Rromane čavre save džan ande škola savi si ando foro Sčinoasa phende kaj naj len pustika thaj kaj lenge familie našti kinen lenge kadale pustika thaj aver materiala save trubun len pala o sitjuvipe ande škola.E čavrenge dada thaj deja phende kaj naj len šaipe vi te den pire čavrenge xabe. E rromane čavre andar e Sčinoasa džan ande škola dži kaj štarto klaso thaj na but lendar džan maj dur. Katar o pandžto klaso e čavrre trubun te džan ande Tibirica (aver foro) te kamen te džan maj dur ande škola.Kontra ečhavre katar e Sčinoasa save džan ande škola savi si ande Tibirica, ande vrama kana o ERRC kerda vizita ando decembri 2001-to beršesko naj sasa maj but katar pandž Rromane čhavre, kerel pes bari diskriminacia vi katar lenge gadžikane amala vi katar lenge sitjara/profesora. E čavre phende kaj si mardine katar lenge gadžikane amala thaj vi katar e profesora. O ERRC arakhla kaj e situacia vi ande aver Rromane gava ande Moldova si gasavi.²¹

Ekskluzia Katar e škole

Buten Rromane čsvoren naj sasa šaipe te džan ande škole. Pe varesave thana bilači birokratia thaj čoripe permanento kerel te e čavre na džan ande škole. Pe duujto rig e na-rromane familie keren sa te traden e rromane čavoren andar e škole.

Baro numbri Rromane čavorengo andar e Romania, sar egzamplo sasa blokirime/ačadino te na džal ande škole kade kaj naj sasa kerdini lengiregistracia (sar civilonen save bešen ande godo foro) sar vi kade kaj sesa bijandine ande varesavo aver than. Ando 1989-to berš kana pelo o Čaušesku thaj lesko režimo trujal 30 anti-rromane programura sesa kerdine kasko areslipe sasa mudaripe e Rromengo sar vi lengo tradipe andar e komunitetura thaj gava kaj traisarde/dživdisarde. But gasave viktimura, maškar e Rroma save gele katar pire gava po drom te arakhen varesavi buti akana si but čore thaj naj len egzistencia pal maj but lendar bešen ando Bukurešt. Bi šaipasko te registruin pes ande godo foro butivar bi šaipasko te dživdinen/train ande normale khera kadale manušen naj ni šaipe te bičalen pire čhavren ande škole. Butivar problemo pala identitoske dokumentura sasa utilizime katar e šerutne e školake sar problemo savo našti phagavel pes thaj godolese/vaš odi e čavre našti džan ande škola.²² Ande Temišvar savo si paše katar e granica e Romaniaki (po westo) e dadenge thaj e dejange save kamle te den pire čavoren ande škole sasa phendino kaj lenge čavre našti džan ande škola godolese/vaš odi kaj naj len bijandimasko seritifikato dindo ande Romania.²³ Kade vi e Rroma save sesa tradine andar e Germania našti džangle te den ande Romaniake škole. E Romaniako barederipe phenda kaj o problemo sasa kaj lengo školako sitemo si diferento katar e Romaniako.²⁴ E dada thaj deja andar Zabruzi savo si paša Bukurešt phende e ERRC-eske ando Februari 2001-to berš kaj lenge čavre našti die ande škola sa dži kaj e membrura andarr o parlamento či kerde intervencia.²⁵

Gasave administrative problemura pala participacia Rromane čavorengi ande škole sasa vi ande Francia. Na governoski organizacia Socio-Educative Tzigane D'Aquitaine (Useta) dia raporto e ERRC-eske kaj ande vrama kana sasa akademikano berš 1999/2000-to berš, e membrura e organizaciaki kaj baron e problemura pala implementacia Rromane čavorengi ando fremo e edukaciako. E čavrenge sasa oprime te džan ande škole pal eksplanacia sasa: kaj thana ande škola, kaj naj sitjarimasko materiali, naj sertifikato andar e škola te kerel evaluacia akademikano levelo e čavorengo. Ande jekh škola e pedagogura kerde jekh numbri (sode/gatji čavre šaj džan ande kodi škola) po drom te kerel pes "prevencia katar e konflikt situacie".²⁶

E žurnalistura katar Telemadrid privato lokalo televizia andar Espanja, kerde jekh testo ande xurdelina/kindergarten kade kaj garavde e kamera areslimasa te sikaven (te dokumentuin) e diskriminacia kana kerel pes selekcia e čavrengi. Jekhe žurnalistose sasa dindi eksplanacia katar o membro themeske organizaciake pala xurdelina sar trubun te keren pes e xurdelina (kindergarten) ande savo trubun te aven numaj e gadžikane čhavre. Kava oficialo reprezentanto e themesko dia direkto adveto (advice) e žurnalistose savo sikada pes sar vareko ko kamel te putrel e xurdelin pal či kamel te mukel e Rromane čavren ande leste godolese/vaš odi kaj te mukes jekhe sigo ka avel maj but. Pe kadi video kaseta o administratori phenel e žurnalistose na direkto te kerel diskriminacia kontra e Rroma godolese kaj ka avel ilegalo thaj kaj si maj lačhe te e Rromane čhavre šuven pes oe aštjarimaski lista dži kaj lenge familie či vazden pire vasta katar kadi solucia/šaipe. Kadi video kaseta sasa sikadini pe but televizie ande espanja thaj trda savoren pe bari debata.

Baro numbri Rromane čhavorengo trail ande segreguime "kampura pala e nomada" thaj naj len čačo akseso po školako sistemo. Distanca maškar segreguime kampura thaj škole si vi maj bari kana e policia tradel e rromen andar e kampura. Kana keren pes racie e policia litjharel/phagavel e čavrenge s lila pala e škola. Butivar e rroma train/dživdinen dural katar e škole. E Rroma si tretirime sar na civilura thaj kava tradel e Rromen te na džan ande škole.²⁷

Ande Grecia, ando Novembri 2000-to berš, po drom te traden e Rromane čavoren andar e škola, o barederipe katar e Halastra paše katar o Tesaloniki, phanda e lokalo maj cikni/elementaro škola po jekh kurko.E škola si phandini vaš odi kaj e na-governoski organizacia Drom Network For Gypsy Social Rights kerda intervencia areslimasa te či del e rromane čavorenge te džan ande godi škola. kadi asociacia kerda protesto kontra e participacia Rromane čavorengi, andar Aghia Sophia Gonou komuniteto na dur katar o Tesaloniki, ande škole. maj pala kerdino si kompromiso kasko rezultato sasa te numaj 8 katar 16 Rromane čhavre šaj džan maj dur ande godi škola thaj e škola si palpalem putardini jekh kurko maj palal.²⁸ Kontra e gresikani legislacia savi phenel kaj o čhavro trubul te džal ande maj pašutni škola katar o than kaj si bijandino aver 8 Rromane čhavre gele ande škola savi si 17 kilometrura durakl katar lengo bešimasko than.

Si vi egamplura kana e Rromane čhavre save džan ande škole aven tradine avri. Si but raportura andar e Hungaria kaj si e čhavre tradine te aven "private studentura" te vi o dad thaj dej thaj e školake reprezentantura den šaipe e čhavrese te sitjol katar piro kher. Kava šaipe si kerdino pala specialo talentuime čhavre numaj ašunel pes kaj e profesora/sitjara keren presia pe Rromane familie te akceptuin kava šaipe. O ERRC kerda jekh rodipe ando foro Berettyóújfalu ando 2000-to berš thaj arakhla kaj sa 9 rromane čhavre džan sar private studentura (sitjuven kheral) thaj kaj but lendar peren pe/našti nakhen e egzamura.²⁹ Efekto gasave strategiako si te traden pes e Rroma andar školako sistemo.

Maj palal ande thema sarsavi si e Grecia, Italia, Romania, Serbia thaj Montenegro, e Rromengi ekskluzia katar e škole šaj avel kotror Rromane na-integraciako. Sasto Rromano komuniteto ande Romania trail/dživdinel pe but bilače thana thaj kamipa na-governoske organizaciengo te žutil e Rromanege te den pire čhavre ande škole sajekh aven phagarde katar themeske oficiale institucie. E Rroma train ande "na-oficiale kampura" ande Italia, lenge cikne-vramake khera kerdine bi oficiale muklipasko sajekh aven litjhardine/phagardine katar forosko barederipe thaj maj palal vi kadala Rroma si tradine katar o societato. Kadi ekskluzia rromengi katar edukaciako sistemo si vadži/inke jekh kotor katar sasti marginalizacia Rromane komunitetoski. E Rromengi ekskluzia katar edukaciako sistemo si vi efekto vi reflekcia katar legalo na-egzistencia e rromengi ande sasti Europa. Rezultato kadale ekskluziako si reprodukcia manušengi saven naj avutnipe sar ni šaipe te keren pire kamipa ande vrama savi avel.

Tortura Ande škole

Pe Rromane čhavre kerel pes tortura ande škole ka-tar lenge gadžikane amala, katar gadžikane familie, katar sitjara thaj administratora. E sitjara thaj administratora phanden pire jakha kana kerel pes rasistikani tortura kontra Rromane čhavre. Maj bilače si kana e administratora keren fizikani tortura kontra Rromane čhavre vaj akušen len. Ande maj cikne berša but Rroma thaj na-Rroma gindin kaj či-kamipe, fizikani tortura thaj akušipe si vareso normalo.

Jekh interview andar o Marto 1998-to berš savo kerda o ERRC e 10 beršenge purane Rromane čhejasa katar gav andar Bontida, paše katar Cluj-Napoca ande Romania, phenda kaj lako sitjari cirda lako kan kade zurales thaj maj palal roda doktore te sastarel las.³⁰ Jekh cikne školako studento andar Ungrikano foro 50 kilometrura katar Budapest, phenda e ERRC-eske kaj jekhvar lako sitjari akharda Rromane čheja ande škola "khandini cikni Rromani kurva" thaj kaj čalada lake amale. O dad thaj dej kerde rovipasko lil e barederipase thaj e školake pala I incidento pal o sitjari naj sasa došardino.³¹ Sar phenel o ERRC kana kerda jekh rodipe ando Novi Sad, Serbia thaj Montenegro ando marti 200-to berš duj Rromane čhavore katar Kosovo pe jekh vrama či gele ande škola godolese/vaš odi laj lengo sitjari čakada jekhe čhavore pustikasa po šero.³² Jekh Rromano čhavro savo sasa ande duj škole Germanikani thaj Makedonikani phenda e ERRC-eske ando jekh interview (vakaripe) savo sasa kerdino ando Avgusto 1997-to berš kaj maj but kamel te džal ande Germanikani škola godolese kaj ande Makedonikani e sitjara maren les."

Ando Maj 2001-to berš jekh butjarno andar ERRC dikhla čahikane konsekvence katar e fizikani tortura kontra e Rromane čhavre kana sasa ande maj cikni škola ande Kroatikano gav Orahovica. O butjarno andar ERRC dikhla šov-beršenge čhavore ando kornero e sobako, o butjarno pučla sosatr si o čhavro došardino. Eksplanacia sasa kaj o čhavro ramosarda/lekharda po zido thaj o sitjari/profesori marda lesko šero ando zido. Kana maj palal pučle e sitjare sostar godo kerda vov phenda "kaj Rromane čhavre si bilače vaš odi/godolese kaj lenge dada thaj deja či len sama pe lende thaj godolese trubun te maren pes".³³

Vi e na-Rromane studentura keren tortura pe Rromane čhavre pal lenge instruktora/profesora godo či oprin. Dešutrinengi Rromani čhej andar Alexandria phenda e ERRC-eske ando interview (vakaripe) savo sasa kerdino ando 2000-to berš: "Murre amala andar e škola phende mange kaj sem Rromni thaj murro than naj ande škola". Ande Serbia thaj Montenegro e na-governoski organizacia savi akharel pes Humanitaro Čačipasko Centro (HLC) khetane e ERRC-esa kerda dokumentacia pala but kazura ande save e Rromane čhavre sesa dukhadine katar lenge gadžikane amala.

1. Zaim Beriša dešutrine beršengo čhavro savo džal ando štarto klaso ande škola Zaga Malivuk ando Beograd, phenda kaj leske gadžikane amala andar e škola sajekh ajharen les džungale anavenca thaj varekana maren les. Ando Septembri 1999-to berš, pandž na-Rromane čhavre lie te maren les thaj te čalaven les ando porrr thaj muj.O manuš savo lel sama pe školako vudar phenda e školake šerutnenge so sasa. Zaimeski dej, rajni Ljubica Stankovic phenda kaj lako čhavo avilo khere phagardine mujesa thaj nakhesa thaj kaj maj palal leski dej indjarda les kaj doktori. Voj djeli kaj školake šerutne te phenel so sasa pal von phende kaj ka vakaren/vorbin e gadžikane studentonca te na keren godo maj but. Duj trin djes maj palal kadale gadžikane studentura palpale atakuisarde e Zaime thaj leske phrale Safete pe trenoski stancia kana von lie te aven khere katar e škola. Jekh katar e gadžikane studentura lia vi e čuri. O Zaim našla lendar pal lesko phral sasa mardino dži kaj či avile e perutne.
2. Zoran Miladinovic inja beršengo Rromano studento andar Cirilo thaj Metodie škola andar Beogradphenda kaj leske gadžikane amala andar e škola den les palme thaj džungales akharen les svako djes. O Zorane phenda pala kava pire sitjarese savo phenda lese kaj si maj lače te lel sama pe lende kana džungales akharen les. Ando Septembri duj čhavre marde e Zorane ande školaki vatra/avlia. Dži kaj jekh intjarda les o dujto gadžo marda les/čalada les ando šero. Liduj gadže dukhade e Zorane kade vi kaj akharde les rasistikane anavenca. E rajni Radmila Miladinović Zoraneski dej phenda kaj godo djes lako čhavro avilo khere ratvale mujesa thaj kaj phenda kaj duj gadže marde les.
3. Kristina Stanojević dešujekh beršengi Rromaani čhej savi džal ando pandžto klaso ande elementaro škola "Banović Strahinja" – Beograd phenda kaj kana sasa ando štarto klaso lake gadžikane amala kerde tortura pe lende thaj vadži/inke duj čhavre save sesa lasa ande godo klaso. Von akharde kadale rromane studentoren džungale anavenca, marde len palmenca thaj butivar vi čalade len.

Sar phenel o HLC (Humanitaro/Manušikano Čačipasko Centro) e sitjara či reaguin sar trubul po drom te protektuin e Rromane studentoren ande Serbiake thaj Montenegroske škole.

Jekh Rromani familia andar Čehikani Republika phenda e ERRC-eske:

Patricia murri maj terni čej bešel ande škola jekhe gadžesa savo sajekh akušel las. Kana agoril pes e škola o gadžo adžukarel las avri thaj čalavel las. Las si numaj efta berš thaj si las bari dar. Murro čhavo Mičal džal ando oxtoto klaso. Les naj amala thaj bešel korkore po agor e sobako kaj sitjon e studentura. Numaj vov si Rrom ande škola thaj aver studentura sajekh akhušen les.³⁴

Konkluzie: Efektura Rasistikane Diskriminaciake

Sar si ramosardino/lekhardino ande publikacia savi kerda o Open Society Institute, ando 1992-to berš numaj 35 % Rromane studentorengo ande Espanja agorisarda elementaro edukacia pe vrama dži kaj 51% pele ande jekh klaso pal 14% pele duj thaj maj but klasura.³⁵ E situacia adjes cerra/zala pharuda pes thaj analfabetizmo maškar e Rroma ande Espanja si 50%. E data-baza phenel kaj o numbri rromane čhavrengo save džan ande škola ande Kroacia maj dur štartone klasostar ciknjarda pes.³⁶ Ande piro raporti pala Kroaciaande 2000-to berš o U.S. Department of State dia piro gindipe kaj "kontra Rromane čhavren kerel pes bari diskriminacia ande škole thaj but lendar či agorin maj dur 8-tone klasostar.³⁷Ando Portugal ande relacia pala governoske statistike ande 1997 thaj 1998-to berš 6.8 procentura Rromane čhavorendar či agorisarda elementaro edukacia thaj 28.6 procentura či agorisarda maškarutni škola.

Ande thema vaj teritorie kaj si krize vaj sesa krize si vi maj but Rroma save či džan ande škole. Rromani organizacia "Naša budutjnost" savi kerda rodipe phenel ja nunaj jekh trito kotor Rromane čhavorengo andar Sarajevo kantono djelo ande škole ande 1995/96-to akademikano berš.³⁸ Maškar čhavre andar e familie save avile katar Westo (Germania, Austria) participacia ande edukaciako sistemo si vi maj cikni thaj nnumaj 5% Rromane familiengo save irisjle/avile palpale ande Tuzla-Podrinje Kantono die pire čhavren ande škole ande 2001-to akademikano berš.³⁹ Kana sesa pučinde katar na-governoske organizacie sostar či džan ande škole von phende kaaj si maj bvarro problemi godo kaj si len dar katar rasizmo. Bosnikao barederipe/autoriteto či kerda but te den e rromenge čačipe pe edukacia; maj but projektura save keren pes e Rromenca ande Bosnia si projektura save keren e na-governoske organizacie. Vi adjes o numbri e Rromengo save ačen ande edukaciako sistemo thaj save džan maj dur pe univerzitetura si but cikno.Sar egzamplo šja sikavel pes e situacia ane Moldova ande savi bešen trujal 100,000 Rroma. Sar phenda e Moldovako governo ande 1999/2000-to akademikano berš sesa numaj 8 Rromane studentura registruime sar Rroma save sitjuven/phiren pe univerzitetura. Kadi situacia si vi maj bilači katar e situacia andar 1998/1999-to berš kana sesa registruime 43 Rromane studentura save phiren pe univerzitetura.

Ande sasti Europa e Rroma našti realizuin piro čačipe pe edukaciapal e barederipa keren khanči vaj cerra te sastaren e situacia. O rasizmo si maj baro problemi sostar e Rroma či džan ande škole ande sasti Europa. Na governoske organizacie save butjaren po drom te ažutinen Rromane čhavorenge te džan ande škole phenen kaj svako školako barederipe šukares vorbil/vakarel lenca. Godolese kaj si buxljardino o rasizmo vi e Rroma kaj agorisarde univerzitetura či kamen te sikaven piro Rromano identiteto; ande akanutni vrama identitosko garudipe si maj lačo drom e Rromenge te agorin e škole.

Kava lil prezentuil jekh baza pala o ERRC te kerel analiza pala Rromengi edukacia respektosa pala Rromengi xakaj/čačipe pe edukacia ande adivesutni Europa. Explanacia sostar e Rromane čhavore či džan ande škole si vi asmilaciaki politika ande savo o Rromano identiteto sasa bari ladž pal e Rromani kultura, čhib thaj xistoria sesa tradine katar Europake kulture.Relacia maškar Rroma thaj Gadže ande škola si vi rezultato presekuciako kontra e Rroma – maj but ande vrama kana sasa II-to themesko maripe- vrama savi naj sasa adekvato sikadini kana o maripe nakhlo. Vi te e tortura kontra e Rroma agoril pes thara/texara e Europako edukaciako sistemo trubul te kerel maj dur proaktivo politika pala e Rroma.

Adjes rasistikani praksa ande Europake škole si džuvdi thaj vadži/inke trail. So maj dur šaj phenel pes si kaj khonik ande Europako edukaciako sistemo či dikhel sarsavi si kontribucia e Rromengi ande xistoria thaj kultura ande thema kaj avile te dživdinen/train. Šaj phenel pes kaj naj škola ande Europa ande savi gadžikane čhavre šaj sitjuven pala Rromani xistoria thaj kultura. Ande varesave škole e Rromani čhib šaj sitjuvel pes sar dujto čhib numaj vi gothe e čhib sitjuvel pes bilačes. E Europako edukaciako sistemo ande adjivesutni vrama si monoxromatikano.

Endnotes:

1. Čačipe/xakaj pe edukacia si sikadino ande but maškarthemutne zakonura thaj instrumentura khetane artiklosa 13 andar maškarthemutni Konvencia pala Ekonomikane, Sociale thaj kulturake xakaja thaj artiklo 29 katar Maškarthemutni Konvencia pala Čhavrikane xakaja.           
2. Opripe pala rasistikani diskriminacia si telal maškarthemutno zakono. Maškarthemutni Konvencia pala Eliminacia svakone Formako rasistikane diskriminaciako(ICERD), artiklo 3 phenel: E thema save somnisarde e Konvencia vazden piro glaso kontra segregacia thaj len pe peste obligacia te oprin pe piri teritoria gasave aktivitetura.
3. O ERRC arakhla kaj e Rromane čhavore naj kade but reprezentuime ande škole pala medium henikepirime manuša. Bari reprezentacia Rromane čhevorengi si ande ¨speciale škole¨ kodo si e škole pala e čhavre saven si kulturaki diferencia thaj čhibaki diferencia so trada e manušen te šuven len ande škole pala medium mentalo hendikepirime. Baro numbri Rromane čhavorengo save vakarde e ERRC-esa sesa šuvdine ande speciale klasura save naj ni pala hendikepirime ni pala normale.
4. Pala e faktura katar e segregacia e Rromengi ande speciale škole pala mentalo hendikepirime ande Čehia dikh ERRC-esko raporto.
5. Legale rovimaske lila kontra rasistikani segregacia ande škole ande Čehia, kerdine ando Juni 1999-to berš katar Rromane familie andar Ostrava ažutimasa katar lokalo Konzilo thaj ERRC naj sesa akceptuime anglal Čehikano krisi.
6. Pala maj but faktura dikh www.errc.org.
7. Pala maj but informacie pala e Rroma thaj lengo xakaj pe edukacia dikh ERRC-esko themengo raporto.
8. ERRC rodipe, Septembri 15, 2000-to berš Cluj-Napoca, Romania.
9. Putardi školaki fondacia, ¨Strategiako plano 2001-2003, Slovakia.
10. Open Society Institute, Monitoringo pala Europake Uniako proceso: Minoritetongi Protekcia, Budapest: Central European Univesity, press, 2001, p. 33.
11. ERRC vakaripe, Decembri 1997-to berš, Prag, Čehia.
12. ERRC vakaripe, Maj 3, 1999-to berš, Olomouc, Čehia.
13. ERRC vakaripe/interwiew, Novembri 15, 1998-to berš, Ostrava, Čehia.
14. Dikh Organizacia pala Sekuritato thaj kooperacia ande Europa, Baro Komesari pala Nacionale Minorite-tura “Raporto pala e situacia e Rromengi thaj Sintonengi pe OSCE teritoria” Marto 10, 2000-to berš.
15. Sar phenel o artiklo andar Kroatikano žurnali trujal 192 Rromane šhavore šaj del ande škole ando Medjumurje regiono numaj po specialo vudar (dikh, Karlovački List, juli 21, 2001-to berš).
16. Dikh Jutarnji List, 7-to Septembri, 2000-to berš.
17. Dikh ERRC-esko, State of Impunity, lil 110-111.
18. Dikh ERRC-esko, State of Impunity, lil 111-112.
19. Dikh Open Society Institute, EU akseso Monitoring Programo, Monitoringo EU Aksesosko Proceso: Minoritetongi Protekcia, 2001-to berš, lil 228sar vi informacie arakhadine ande Hungrikano žurnali Nérszava, Oktobri 17-to, 2000-to berš.
20. Roma Press Center, Electronic Weekly, Februari 25, 2002-to berš.
21. Pala maj but informacie katar o incidento dikh: www.errc.org.
22. Pala maj but informacie dikh, Parlamentaro Komesari pala Nacionale thaj Etnikane minoritetoske xakaja/čačipa.
23. Pala avutne informacia katar e situacia e Rromengi ande Moldova dikh: www.errc.org.
24. Manušikane xakajengo rodari (e manušni savi marel pee pala manušikane xakaja/čačipan Inaa Zoon ramosarda sode si importante e dokumentura thaj sode si bilačhe kana e Rromen naj dokumentura po drom te astaren pire manušikane xakaja ande Romania: Praksa pala identifikacia e dokumenturengi sine qua non pala astaripe sociale ažutimasko, sastipaske ažutimasko vaj kheresko ažutipe. Kana manušes naj gasave dokumentura kerel pes problemo pala te astaren pes aver xakaja/čačipa thaj o manuš avel ande but bilačhi pozicia te našti lel than ande societato, te naj les butjarimasko than etc. Problemo pala e dokumentura si jekh katar maj bare problemura pala e Rroma ande Romania.Maj but e Rromen naj bijandimasko lil/sertifikato thaj personalo lil/karta. Prandimaske lila vazden opre phare legale problemura Biandimaske lila e Rromen naj godolese/vaš odi kaj e šhavre bianen pes khere thaj e dada vaj deja či džan te registuin e čhavren pe oficiale thana. E manušen save keren buti ande sociale servisura naj intereso te žutin e Rromenge, bari si korupcia maškar e administracia thaj sa kava kerel problemura po drom te e Rroma astaren bijandimasko lil. E ekspertura phenen kaj si o problemo pala bijandimaske lila, personale identifikaciake lila/karte thaj prandimaske lila jekh baro mass. fenomeno. E Rromen (baro numbri) naj gasave oficiale lila thaj kava kerel problemo pala lengo legalo statuso. (dikh Ina Zoon Po Agor: E Rroma Thaj Publike Servisura Ande Romania, Bulgaria Thaj Makedonia). Ande maj bilačhi situacia gasave rroma šaj ačhen vi bi themesko. Ando raporto Save the Children UK gindil pes kaj katar 1200 dži kaj 6000 Rroma ande Romania si bi themesko. Sigo kerdini publikacia “Strategia Romaniake Governoski pala zuralipe e Rromane statusosko” phenel kaj si bithemutnipe Rromano problemo ande Romania thaj kaj si maj baro sreslipe sar te phagavel pes kava problemo.
25. Pala maj but informacie katar o kazo dikh ERRC-esko, Bi-Došardo Them, lil 109.
26. OSCE-sko baro komesari pala Nacionale minoritetura arakhla kaj: “Dži kaj varesave čhavre sesa ande škola (maškar kodola save sesa ande germania savore lačhe sitjarde germanikani čhib) lokale škole ande Temišvar či kamle te akceptuin lemgi averthemeski edukacia. Dikh organizacia pala sekuriritato thaj Ko-operacia ande Europa, baro komesari pala nacionale Minoritetura ande Europa.
27. Dikh ERRC, bi-došardo them.
28. Pala maj but informacie katar e tema dikh: www.errc.org.
29. Pala avutne informacie katar e situacie e rromengi ande Italia , sar vi pala Italiako edukaciako sistemo, dikh ERRC-esko raporto: Rasitikani segregacia e Rromengi ande Italia, Oktobri 2000-to berš, savo šaj arakhel pes po Interneto: http://www.errc.org/publications/indices/italy.shtml.
30. Pala maj but informacie dikh http://errc.org.
31. Kompleto informacia pala edukaciako sistemo thaj rromane čhavorengo statuso ande lende (Berettyóúfalu) ande 2000-20001-to berš šaj arakhen pes pe: http://errc.org/rr_nr3_2000/noteb7.shtml.
32. Pala maj but informacie katar o kazo dikh, State Of Impunity, p. 116.
33. Pala maj but informacie katar o kazo dikh http://errc.org/rr_sum1998/notebook_2.shtml.
34. Interwiev (Intevju) savo kerda o ERRC, Novi Sad, Serbia thaj Montenegro, Marto 14, 2002-to berš.
35. Pala maj but informacie dikh http://errc.org/.
36. Maj but informacie pala kava kazo šaj arakhen pes ande ERRC-eske lila, Special Remedy, lil 95.
37. McDonald, Čristina, Judit Kovacs, Csaba Fenyes etc. The Roma Education Resource Book, Budapest: Open Society Institute, lil 28.
38. Čačipe pe edukacia si sikadino/kerdini si elaboracia ande but maškathemutne xakaja thaj instrumentura, khetane artiklosa 13 andar maškarthemutni Konvencia pala Sociale thaj kulturake xakaja (ICSCR) thaj artiklo 29 maškarthemutne Konvenciako pala čhavrikane xakaja (CRC). Europako xakaj kerel afirmacia pala edukaciako Čačipe savorenge. Artiklo 2 e Prtokolesko 1 Europake Konvenciako pala Manušikane Čačipa phenel: “Či jekhe manušese našti opril pes te edukuil pes. Svako them trubul te del šaipe e studentonge/čhavrenge te sikaven e škola sarsavi kamel lengi familia ande relacia pala e religia.
39. Opripe pe rasistikani diskriminacia telal maškarthemutno xakaj si putardino thaj uužo. Maškarthemutni Konvencia pala phegavipe/eliminacia svakone rasistikane diskriminaciake formako (ICERD), Artiklo 3, phenel: “E Thema save somnisarde e Konvencia vazden piro glaso kontra rasistikani diskriminacia thaj apartheid te keren prevencia, oprin thaj phagaven svako gasavi praksa pe kadale themengi teritoria.”