Politikano le-thanipe/participacia e Rromengi thaj demokratia ande Europa: cikno sikavimasko lil pala e Rromane aktivistura

04 June 2004

Sa maj but Rroma kamen te sikaven e situacia e Rromengi ande piro foro, piro them, Europa vaj ande sasti luma. Si but Rromane aktivistura save roden o drom sar te keren lačhe/pozitive droma ande Rromane komunitetura. Pe aver rig, kana vareko pučel len, e Rroma phenen kaj naj len zor te keren varesave pharudipa. Kava naj apsoluto čačes godolese kaj svakone manuša si varesavi zor. Varesave manušen si maj bari zor deso averen thaj ande akanutni vrama e Rromen naj šaipe pala varesavi bari zor. Si bari diferencia maškar e zor saven si e Rromen akana thaj savi zor šaj avel len ande avutni vrama. Svakone manuše šaj avel zor. Čačipe si kaj but milionura Rroma bešen ande Europa thaj kaj len, sar grupa, šaj avel bari zor. Pučipe si sar te bararel pes kadi potencialo zor ande čači zor? Kava lil del idea e Rromane aktivistonenge sar te utilizin e politikane procesura po drom te vazden opre e Rromane interesura. Kava lil si pala e Rroma save gindin sar te bararel pes e Rromengi zor po drom te šukarel pes e Rromengo trajo.

Sar e politika lel than ande murro dživdipe/trajo?

Ande demokratia, e manuša, pe politikane alosaripa, den o barederipe e političarenge save maj palal keren zakonura thaj politika. Pe lekh rig e alosardine poltičara arakhen e interesura e manušenge save alosarde pala lende. Numaj e političara či trubun te len sama numaj pe manuša save alosarde pala lende.lengo areslipe trubul te avel te keren lačhipe pala o sasto komuniteto.

Alosardine šerutne/lidera, pe levelura/nivoura, vazden opre e teme save si vasne/importante pala o politikano komuniteto-kadale levelura šaj aven: nacionale, regionale thaj lokale. Sar egzamplo decizji pala o themesko budžeto, keripe avrutne politikako, keripe neve themeske legislaciako kerel pes po nacionalo vaj regionalo levelo. E barederipa po forosko vaj gavesko levelo len sama pe lokale butja sar:piimasko paj/pani, urbanizmo, len sama pe publike droma thaj thana, elementaro edukacia, sastimaski protekcia, socialo serviso etc. manušesko svakodjesesko trajo si afektuime katar e politika po lokalo, regionalo vaj nacionalo levelo. E lidera či keren buti numaj sar von kamen, pe lende len sama/keren kontrola e publike insitucie thaj e sasti populacia. Pe aver rig von si limituime thaj kontrolišime katar o kherutno thaj maškarthemutno zakono. Šerutno principo e demokkratiako vi si te egzekutivo thaj legislativo barederipe aven kontrolišime katar e manuša save alosarde len. E političara trubun te ašunen e voja manušengi save alosarde len vaj šaj xasaren e glasura thaj pharudine pe politikane alosaripa.

Lačhe si thaj normalo te ande jeklh societato te phenen piro gindipe thaj diferentne politikane opcie. Svako manuš saves si themutnipe godole themesko šaj lel thgan ande politikano trajo thaj te realizuil pire gindipa.sar egzamplo te vareko kamel te vazdel opre/šukarel lokalo infrastruktura vaj vareko kamel te kerel lokalo politika. Ande demokratia svakones si čačipe te lel than ande piolitika.

Khetanipe

Jekh vakaripe savo sasa zuralo ando U.S. laburistikano miškipe si khetanipe thaj vi akana gasavo vakaripe si lačho thaj zuralo. E grupe saven naj sa godiola šaipa sar averen (sarsave si e Rroma) trubun te phagaven e problemura.sar egzamplo:

• šaj te avel te na avel len but love
• šaj avel te naj but membrura e grupake pe varesave thana
• maj importanto, len si limituimi alosaripaski zor.

Gasave problemura šaj phagaven pes numaj te si lačhi organizacia thaj te si lačho khetanipe. Organizacia-khetanipe e manušengo,sa maj baro numbri e manušengo-trubul te kerel pes godolese kaj o sistemo butivar či del šaipe te varesavi grupa reprezentuil pes/sikavel pes. O sistemo numaj del e šaipa pala e reprezentacia.sarsave si godo šaipa? Kadale šaipa si: čačipe thaj sloboda: sloboda pala o vakaripe, čačipe pe informacia, sloboda pala o miškipe thaj asociacie, sloboda pala o press/žurnala thaj čačipe te des tiro politikano glaso pe alosaripa.

So kadala čačipa thaj slobode transfomišil ande šaipa te organizuil pes thaj kerel jekh zuralipaski baza. Slobodo vakaripe del šansa te phenel pes, publiko, so si e problemura. Slobodo presso/žurnala del šansa/šaipe ramol pes pala e problemura thaj te godo ginavel maj baro numbri e manušengo. Čačipe po khetanipe del šaipe te keren pes alianse varekasa, varekaj ko šaj žutil e grupaki agenda savi si vazdini opre. So kadale čačipa thaj slobode den si šaipe te kerel pes zor thaj te vazdel pes opre godolese kaj politikani zor či džal opral tele. Klaro/užes si kaj e gadže saven si politikani zor či keren khanči pala e Rroma, sar si uže kaj e Rroma saven si politikani zor naj but thaj kaj našti keren khanči te šukaren e situacia e Rromengi. Godolese e Rroma trubun te bararen piri politikani zor.

But si lovenge problemura po drom te prganizuin pes e Rroma. Čoripe, nadžanglipe, problemo te kerel pes komunikacia perdal o tekefono tradel svcakones te kerel orgganizacia ande gasave komunitetura. Korupcia ande politikano sistemo e themengo si maj baro problemo. Pe Rroma kerel pes rasizmo numaj sar vi aver manuša ande jekh them lengo problemo si vi kaj e politiko šaj avel vi autokratiko, lačhi numaj pala varesave manuša vaj šaj phenel pes kaj arakhel/protektuil o intereso kodolengo saven si zor.

Minoritetonge grupe ande angluni vrama džangle te phagaven gasave problemura.maj lačho egzamplo si U.S. civilo čačipasko miškipe ande savo e Afrikake Amerikancura phagarde gasave problemura sar: čačipe po alosaripe, segregacia ande škole thaj aver bariere save sas problemo po drom te len than ande U.S.societato. Si vi maj but gasave egzamplura. Numaj naj gasavi grupa savi šaj phagavel e problemura bi zurale vojako thaj bi džanglipasko kaj godo so kerel pes maj palal ka avel kerdino. Gasave grupengo pučipe naj "So naj amen?" o pučipe trubul te avel "So amen kamas?"

Areslipe jekh interesne grupako si: agenda-kontrakto maškar e membrura e grupake so si lenge areslipa. Bi agendako naj interesno grupa vi maškar e manuša save si jekh etniciteto vaj save si khetanime godolese kaj si len egalutne sociale kondicie. E manuša saven si jekh koloro vaj save bešen ande jekh distrikto naj sajekh interesno grupa. Numaj te si len egalutno areslipe len šaj avel zor.

Maj palal so e Rroma andar e Hungaria, Slovakia vaj Čahia kamen? Maj lačhe škole? Maj lačhe khera? Maj lačhe droma? Šaipe te avel len butjako than? Agor epoliciake torturaki? Lengi dejaki čhib pe dromeske somnura? So e Rroma kamen katar lenge governura? Kava si maj anglal pučipe pala e Rroma. Numaj sa kava si konkrete problemura save jekh grupa šaj phagavel, thaj kadale problemura den jekh politikano šaipe.

O problemo vazdel opre o areslipe thaj našti te kerel pes politikani organizacia bi areslipasko. E grupa savi džanel so si lako areslipe šaj avel zurali. E grupa savi či džanel so si lako areslipe našti avel zurali. Phers si te vareso lačhe organizuis thaj kodola manuša save kava keren ka maren pes bare problemurenca. Numaj e areslipa si maj importanto ande kava proceso. Kana naj e areslipa khanči našti kerel pes. Jekh interesno grupa savi či džanel so kamel khanči vi našti kerel.

Trujal e sasti luma, ande mineritetonge xistoriako miškipe maj lačhe rezultatura sesa kerdine kana sasa baro khetanipe, kana sasa o miškipe organizuime katar e minoritetura. Gasave miškipa našti den rezultatura te vareko naj lenca. Von trubun amala save bešen pe bare thana-pe egzekutive thana, ande krisura, kaj kerel pes e legislacia thaj maj pala trubun vi amala saven si lačhe thana vi pe maškarthemutni scena. Numaj o mičkipe si maj vasno sa aver šaj avel maj palal. Jekh minoriteti trubul te marel pes pala peste.

Kava naj numaj politikano realiteto kava si vi responsabiliteto e manušengo/civilengo save bešen ando jekh than. Pala demokratia si vasno/importanto godo kaj e manuša keren agitacia pala godo so von kamen. Von trubun te len than ando proceso pala peste vaj te keren godo so aver phende.

Rasizmo

E rasistura keren but bilačhipa e grupenge sarsavi si vi e Rromani. E rasisturengo majbaro areslipe si te phagaven e minoritetonengi voja te len than ande politikano trajo. Kana e Rroma ni organizuin pes lačhe, kana či len than ande politikane alosaripa von lokharen e politikani buti e alosardine mnušenge godolese kaj kadala manuša či trubun te len sama pala e Rroma thaj lenge interesura specialo. Alosardime politikane reprezentanturen si maj cikni buti kana e Rroma či len piro than ando poilitikano trajo. O rasizmo utilizil pes po drom te atarel pes o barvalipe thaj zor. But berša e rasistura kava utilizisarde po drom te keren katar e Rroma e manušen saven naj egalutne čačipa, ando tham kaj bešen, sar averen.

Sa akava sikavel amen kaj e Rroma, po drom te bararen piri zor,trubun te akceptuin/len thaj phagaven o rasizmo.Von trubun te xatjaren kaj o sistemo naj korekto thaj kaj našti kade sigo te pharuvel pes. Von trubun te phagaven e propozicia kaj gasavo statuso našti pharudel pes. O sistemo rerprezentativo demokratiake si kade kerdino te kerel regulacia/lel sama sar butjarel o them. O “Rromano problemo“ si maj baro testo pala e Europaki demokratia.

Te gasavi demokratia egzistuil sar vi trubul atoska trubul vi te parudel vareso. Demokratikano them naj monolito thaj na-parudimasko etniteto. Jekh demokratiakano them trubul te avel fleksibilo thaj trubul te parudel e prioritetura thaj piri politika.Kava si jekh nevo koncepto pala o them pal ande relacia pala e xistoria e thema ande Europa thaj e sasti luma sesa maj but autokratikane deso demokratikane. Svako minoriteto savo kamel egalutno tretmano maj anglal trubul te phagavel autokratikane tendencie. Rromano problemo si testo pala e thema thaj vi pala e Rroma.

Sar dikhel pes avri kava sasa maj baro pharipe pala e Rroma. O rasizmo kontra e Rroma si baro thaj ažutime katar varesave komunitetura thaj nut gadže či kamen te xatjaren kaj e Rroma naj dujti vaj trito civilo klasa. Pe aver rig o pesimizmo trubul te phagavel pes thaj te vazdel pes opre o optimizmo:

• Dži kaj si pe jekh rigi baro či-xatjaripe pala e Rroma pe aver rigi barol o kamipe pala e Rroma.
• Naj gasavo socialo realiteto savoi e poliotikani akcia našti parudel-po lačhipe vaj bilačhipe.
• Lačhe politikane akcia si akana šansa te nevljarel o proceso.
• Svakone Rrome si akana etikano šaipe:apatia vaj aktivizmo. Ande djesa save aven sa maj but barol o numbri kodolengo save kamen e Rromen thaj kodolengo save či kamen e Rromen kava etikano šaipe si sa maj urgento. Rromano čačipasko aktivizmo svako djes si maj baro moralo imperativo.

Svakone grupa/timo trubul strategia

Te kames čačes/seriozo te keres buti ande politika trubul tut strategia. Jekh vaj grupa e manušengi šaj alosarel jekh vaj mikso e strategiango pe averčhande levelura. Kana alosares tiri opcia lačhe gindisar:

• Pe savo levelo tu kames te les than/participacia: nacionalo, regionalo vaj lokalo?
• Kames te les than ande oficialo politika (maškar o alosaripasko proceso) vaj te si tut indirekto participacia (maškar lokale konzilura, mašakar civilo sektorosko aktivizmo ande nagovernoske organizacie)?
• Te kames te les than ando alosaripasko proceso dikh sarsavo alosaripasko sistemo si ando tiro them. Si gothe than pala e minoritetongi reprezentacia? Si varesavio šaipe varesavi pozicia, ando kabineto, e minoritetoske mebreske? Si e minoritetonge šaipe pala e reprezentacia? Si rezervišime thana reprezentaciake pala jekh vaj duj membrura e minoritetonge ande varesavi themeski institucia/organo godolese kaj kava šaj kerel cikni influenca pe politikane dicizje. Sar egzamplo e Rromane ekspertura save si alavardine/nominuime pala maškarministeriumoske komisie šaj keren influenca pe governoski politika.
• Ande relacia pala o alosaripasko sistemo ande tiro them, avelas lačhe te kerel pes alosaripaski grupa savi avel nadar jekh etniciteto vaj si maj lačhe šaipa te kerel pes jekh kooperacia avere politikane partienca? Si varesave Rromane partie saven si akana than ande themenge governura numaj gasave partien si vi problemura. Buten themen ande Europa si zakono savo phenel kaj jekh partia šaj del ando parlamento te si las 4 vaj 5% katar e glasura pe politikane alosaripa. Te si kava zakono vi ande tiro them pšal tu kames te džas pe politikane alosaripe Rromane partiasa maj lačhe avela te keres platforma savi si lačhi vi pala e gadže godolese kaj si but phare numaj e Rromenca te astarel pes kadala 4 vaj 5 %.

Te kames te les than ande jekh etnikani Rromani partia na bistar kaj pala gasavi formacia trubul te kerel pes konsenzuso minimum ande relacia pala e šerutne areslipa. Šaj kava kerel pes? Šaj diferente Rromane političara vaj partie save reprezentuin diferente Rromane interesura keren ko-operacia te so maj lačhe nakhen pe politikane alosaripa? Te si e areslipa jekhe partiaki bazirime po jekh lokalo levelo avelas lačhe te arakhen pes evi e gadžikane partie saven si gasave areslipa. Sar egzamplo aver minoritetonge partie vaj partie saven si egalutne sociale areslipa sar e Rromane partien. Te si gasave partie von šaj aven lačhe partnera te keren pes koalicie vaj sa kadale partie šaj khetanin pes ande jekh asociacia.

Pe aver rig politikane partie save khetanin pes pe etnikani baza naj sajeh lačho drom kana džal pes pe politikane alosaripa. Šaj phenel pes kaj si vi aver droma. Aver drom te astarel pes politikani zor si khetanipe e mainstream partienca. Gasave partie trubun Rromane kandidaturen godolese kaj kamen te e Rroma den piro politikano glaso lenge. Te si gasavo šaipe atoska maj importanto si te kerel pes lalčho kontrakto. Sar agzamplo, e Rromane kandidatura (partie) save džan pe lista šaj roden:

• Vuči/bari pozicia pe partiaki lista,te tiro lokalo sistemo butjarel ande relacia pala o lilesko sistemo;
• Lačhi thaj efektivo kampanja;
• Obligacia e partiaki  te astarel e areslipa save si vasne/importante pala e Rroma.

Maj vasno pala jekh alosaripasko politikano aktiviteto si te avel pes konstanto-te e manuša save den piro politikano glaso pala kodi partia dikhen kaj si e partia vaj kandidato pativalo. Kana nakhen e alosaripa e alosardime reprezentantura trubun te keren komunikacia e manušaenca save die piro glaso lenge, te den len šaipe te avel len oficiale informacie.

Maj palal pokitikane alosaripa si numaj jekh metoda sar šaj les than ande politika. Na alosarimasko lethanipe si but importanto thaj šaj kerel drom pala e alosaripa. Varesave šaipa pala e na-alosaripaski participacia/lethanipe ando governo šaj aven vi:

• Butjaripe ande themeski administracia (birokratia/civilo serviso). Varesave themen si speciale aktivitetura pala e minoritetongo lethanipe/participacia ande civile servisura;
• Lethanipe/participacia ande advetoske thaj konsultative organura pe governosko levelo;
• Šaipe pala e minoritetura te keren pire asociacie/institucie thaj te avel len lovengo ažutipe katar o them. E civilura šaj keren asociacie pala e aktivitetura save či keren love sar: aktivitetura pala e terne manuša, promocia pala e lokale kulturake aktivitetura. Kana xarnes gindil pes gasave aktivitetura naj ande relacia e politikasa numaj von šaj len sama pala e governoske aktivitetura thaj šaj aven baza pala e avutni politikani participacia/lethanipe e komunitetoski. Asociacie šaj ažutine e manušenge te phenen pire problemura thaj gindipa. Ande Europa varesave aktivistonge grupa startuisarde sar basketosko timo vaj džez grupa. Svakone grupa šaj potencialo barol ande civilo vaj politikani iniciativa.

Kava strategikano lil naj kompleto.Vov numaj kamel te sikavel kaj si but droma pala e participacia. O progerso šaj kerel pes simultano katar jekh manuš vaj katar e grupa e Rromengipe diferentne levelura thaj maškar but kanalura:maj importanto si te astarel pes maj lačho drom ande dindi situacia. Trubus te gindis užes sarsavi opcia te alosres thaj te keres diskusia tire amalenca, perutnenca-tire potenciale politikane amalenca.

Sostar si participacia/lethanipe ande lokalo politika lačho drom pala starto?

Lokalo politika si lačho than pala o politikano starto. Lokalo politika si importanto pala keripe e demokratiako thaj maj lokhes si te des ande late deso ande politika po nacionalo levelo. Maj but deso e nacionalo politika e lokalo politika butjarel pe teme save si ande direkto relacia e lokale komunitetosa. E lokalo demokratia del maj baro šaipe te e manuša len than ando keripaske decizjengo proceso. E lokalo politika šaj žutil te phagaven pes e pharipa saven si e Rromane politikane reprezentanturen. Maškar direkto dialogo lenge komunitetonenca gasave političara šaj butjaren pe teme save si direkto ande relacia e Rromenca. Von šaj startuin te aven pativale e Rromendar Maj dur participacia Rromane političarengi ande lokalo politika šaj vazdel opre o dialogo/vakaripe maškar diferente grupe pala e khetane teme thaj problemura.

Lokalo demokratia si importanto/vasno arena pala e “politikani edukacia“ e civilonengi.Maškar o lethanipe/participacia ando lokalo governo vaj dialogo e lokale reprezentanturenca, e manuša/individue šaj aresen džanglipe pala e komunitetoske butja. Maj lačhe informišime thaj edukuime civilura keren maj efektivo e demokratia. Participacia/lethanipe e civilonengo ande lokalo demokratia šaj učharel o čučo than maškar e politikani elita thaj e membrura politikane komunitetosko.

Jekh vasno areslipe pala e Rromani mobilizacia šaj avel zurali piramida: bari lokale zoraski baza ažutil alosardine reprezentantura ando parlamento thaj e Rromane reprezentanturen ande khera kaj bešel o nacionalo governo. Maj anglunes si te avel pes informišime. Civilen si čačipe te aven informišime sar ko-ordiniril pes e komunitetosa thaj te keren komunikacia pala kava e lokale barederipasa. Pala kava vasno si te o aktivizmo.

Pozitive/lačhe somnura

Si but pozitive somnura kaj e Rroma akana keren politikani zor. Si sa maj but lokale Rromane političara sar vi e Rromane na-governoske iniciative so si importanto fakto po drom te astaren pes egalutne čačipa. Kava sikavel amen kaj barol e Rromani participacia. E Europaki Unia (sar amal) del e Rromenge bari potencialo zor. Na governoske civile institucie den lačhe informacie, advokatura thaj legalo arakhipe/protekcia. Demokratiake čačipa thaj slobode-slobodo vakaripe, slobodo presso, sloboda pala o miškipe, asociacie thaj čačipe po politikano alosaripe džan sa maj dur vi paša but pharipa.

E xistoria sikavel kaj o proceso pala e Rromani mobilizacia či ka startuil opral voj ka startuil telal. E Rromane grupe trubun te keren agitacia thgaj te organizuin korkore pes. Te e Rroma či len sama pe peste thasj te či keren presia po governura e governura či ka len sama pe lende.

Maškarthemutne dokumentura

• Lund rekomodacie pala o efektivo lethanipe/participacia Nacionale Mineritetonge ando publiko dživdipe & eksplanaciake: http://www.osce.org/hcnm/documents/recommendations/lund/index.php3
• Sikavimasko lil sar te \util pes Nacionale Mineritetongi participacia ando alosaripasko proceso: http://www.osce.org/odihr/democratization/assistance/
• Fremuni Konvencia pala e Protekcia Nacionale Mineritetongi: http://conventions.coe.int/Treaty/EN/treaties/html/157.htm

Pala avutne studie

• Saste lumako forumo pala e Demokratia: http://www.fordemocracy.net/resource.shtml
• Europako Konzilo, Šerutno Komiteto pala e Lokalo thaj Regionalo Demokratia: http://www.local.coe.int.asp?L=E&M=$/212-1-0-1/welcomepage.htm
• Lokalo Governo thaj Publiko Serviso Reformake Iniciative: http://lgi.osi.hu
• Maškarthemutno Instituto pala e Demokratia thaj Alosaripasko žutipe (IDEA): http://www.idea.int  

O ERRC naisarel pala kava lil e: Morag Goodwin, Bill Hangley Jr. thaj Peter Vermeesch. Maj but informacie pala kava so si ramosardinio kate/ando pamfleto šaj arakhen pes vaj len pes andar o ERRC.